شناخت آناتومی مو و همینطور ساختار مو برای کراتین امری ضروریست؛ چراکه شخص متخصص صافی و احیا مو باید به مباحث علمی مسلط باشد تا بتواند مو را به بهترین شکل درمان کند.
ساقه مو (به انگلیسی: Hair shaft) شامل سه بخش مدولا (مغز)، کورتکس (قشر) و کوتیکول می‌باشد. در ادامه مبحث ساختار مو برای کراتین را به طور مفصل و کامل توضیح میدهیم. با ما همراه باشید و سوالات خود را در پایین همین صفحه بپرسید.
فولیکول مو چیست؟
در علم پزشکی فولیکول مو نوعی محفظه و یا کیسه ای تونلی شکل در لایه پوستی سر بوده که وظیفه اصلی آن رشد موهاست. جالب است بدانید فولیکول مو اصلی‌ترین ساختار مو بوده که وضعیت رشد و فرم موی سر یا بدن شما را تعیین میکند.
فولیکول جایگاه پیاز مو است و از آن مراقبت می کند. به صورت کلی در ساختار هر واحد فولیکول دو قسمت با نام‌های اپیتلیال و مزانشیمال وجود دارند. منظور اپیتلیال همان واحد رونده مو و قسمت واضح مو بوده و سلول ها در این قسمت تکثیر می شوند. مزانشیمال همان قسمت انتهایی و پیاز مو خواهد بود. حیاتی‌ترین ساختار آناتومی مو همان مزانشیمال و یا بخش پیاز مو خواهد بود که در این ناحیه بخشی وجود دارد به نام ملانوسیت که مسئول تعیین رنگ مو را بر عهده دارد.
در ادامه آناتومی و ساختار تشکیل دهنده فولیکول مو را بیان خواهیم کرد.
آناتومی و ساختار فولیکول مو
اجزای فولیکول مو به ترتیب شامل موارد زیر است:
- درمال پاپیلا (پستانک مو) و ماتریس مو
- بالج یا برآمدگی
- غده سباسه
- غدد تعریق
- عضله پیلی یا راست کننده
درمال پاپیلا
نام دیگر پاپیلا در ساختار فولیکول مو در زبان فارسی با نام پستانک ترجمه شده است. درمال پاپیلا از گروه بسیار فعالی از سلولها (عمدتاً فیبروبلاست ها) تشکیل شده که قادرند فولیکول را از اپیدرم بسط داده و عمل ساخت تارهای مو را انجام دهند. درمال پاپیلا تولید فولیکول مو را هدایت و مدیریت می کند و این قابلیت را در سرتاسر چرخه مو حفظ می کند. هر چه درمال پاپیلا بزرگتر و سالمتر باشد، سلولهای بیشتری تولید می کند. نتیجتاً موهای ضخیمتری توسط فولیکولها ساخته می شود.
اندازه فولیکول مو به حجم درمال پاپیلا بستگی دارد. حجم درمال پاپیلا نیز به تعداد سلولهای تشکیل دهنده اش و حجم ماتریس برون سلولی بستگی دارد.
سلول های مو که با درمال پاپیلا تماس دارند، ماتریس مو نامیده می شوند. این سلول ها مسئول ساخت مو هستند. به عبارت دیگر، ماتریس مو، مواد مغذی و اکسیژن دریافتی از مویرگ های درمال پاپیلا را جذب نموده و برای تقسیم سلولی استفاده می کند. سلول های ملانوسیت که وظیفه ساخت ملانین مو را دارند، بخشی از ماتریس مو می باشند.
ماتریس برون سلولی ( ECM) یا ماده زمینه ای درم، بافتی است که سلولها را به هم پیوند می دهد. سلولهای اصلی بخش میانی پوست (فیبروبلاستها) در درون ماتریس برون سلولی قرار گرفته اند. اگر ECM بخوبی نوسازی نشود، مو به تدریج استحکام خود را از دست داده، اندازه فولیکول کوچکتر شده، مو نازک شده و در نهایت می ریزد.
ماتریس برون سلولی یک ماده بی شکل ژلاتینی متشکل از قند و پروتئین می باشد که لابلای رشته های پروتئینی و سلول های موجود در درم را پر می کند.
ماتریس برون سلولی از پروتئین ها و فیبرهای مختلفی تشکیل شده است:
- کلاژن
رشته هایی که بیش از ۹۰ درصد حجم کل لایه درم را تشکیل می دهند. - الاستین
الاستین مهمترین عامل سفتی و کشسانی پوست است(با وجود اینکه تنها 2 درصد کل پروتئین های درم را تشکیل می دهد). در ماتریس سلول علاوه برکلاژن و الاستین ، هیالورونیک اسید نیز وجود دارند.
علاوه بر کلاژن، لامینین هم در درمال پاپیلا دیده شده و نقش مهمی در آنکورینگ فولیکول خصوصاً در روزهای اولیه رشد مو ایفا می کند.
لامینین یکی از پروتئین‌های اصلی غشای پایه است. لامینین‌ها مهمترین و فعالترین بخش غشای پایه هستند که در تمایز سلولی، مهاجرت سلولی، اتصال سلولی و زنده ماندن آن‌ها نقش دارند
بخش پیازی شکل ریشه مو را پیاز مو می گویند. بخش وسط پیاز مو به سمت داخل فرو رفته و درمال پاپیلا را احاطه می کند. درمال پاپیلا حاوی مویرگ و رشته های عصبی بوده، مواد مغذی و اکسیژن توسط درمال پاپیلا جذب شده و برای ساخته شدن و رشد مو استفاده می شود.
گفتیم سلول های مو که با درمال پاپیلا تماس دارند، ماتریس مو نامیده می شوند. این سلول ها مسئول ساخت مو هستند. به عبارت دیگر، ماتریس مو، مواد مغذی و اکسیژن دریافتی از مویرگ های درمال پاپیلا را جذب نموده و موزایی می کند و برای تقسیم سلولی استفاده می کند.
کراتینوسیت و ملانوسیت
ماتریس مو حاوی سلول های کراتینوسیت و ملانوسیت می باشد. سلول های کراتینوسیت کراتین ساز هستند و مسئولیت تشکیل غلاف مو را برعهده دارند .
ملانوسیت ها، سلول های دندانه دار هستند که ملانین تولید می کنند و رنگدانه های ملانین تولید شده از طریق دندانه ها وارد کراتینوسیت های مجاور می شود.
ماتریس مو بسیار فعال است و باتشکیل سلولی منجر به تشکیل ملانین و کراتین در ماتریس مو ساخته می شوند و به یکدیگر تنیده می شود و به طرف نیمه بالایی پیاز مو حرکت می کنند و لایه های مختلف مو (مدولا، کورتکس، کوتیکول، غلاف داخلی ریشه مو) که از کراتین ساخته شده را تشکیل می دهد.
این فرایند شباهت بسیاری با فرایندی دارد که در لایه شاخی پوست اتفاق می افتد. در آنجا نیز، کراتینوسیت های لایه زیرین اپیدرم به طور پیوسته تکثیر شده و به طرف بیرونی سطح مو حرکت می کنند. کراتینوسیت های اپیدرم مسئول فرایند کراتین سازی نرمال هستند و نهایتاً به سلولهای کراتین تبدیل می شوند که همگی شبیه یکدیگرند. در فرایند کراتین سازی، همه سلول ها شبیه هم نیستند. سلول های مدولا، کورتکس، کوتیکول و غلاف داخلی ریشه مو به سلول هایی که مورفولوژی خاصی دارند تبدیل می شوند و هر یک نوع خاصی از کراتین مو هستند.
سلول های کوتیکول یک لایه منفرد از سلول هایی است که در ماتریس مو تشکیل شده و به سمت بالای پیاز مو حرکت نموده و بالاتر می رود. تقریباً در بخش وسطی قسمت بالای پیاز مو، سلول های کوتیکول شروع به رشد می کنند. در فوقانی ترین بخش بالایی پیاز مو محور طولی سلول ها به سمت خط عمود بر محور فولیکول مو متمایل می شود. وقتی سلول ها تقریباً به فاصله یک سوم بالای فولیکول مو رسیدند لبه بیرونی سلول های کوتیکول تغییر جهت داده، از حالت افقی به حالت عمودی قرار گرفته و مانند پولک های ماهی همدیگر را می پوشاند. سلول های کوتیکول وقتی به نیمه فولیکول می رسند، تقریبا تغییر ساختار و تغییر جهتشان کامل شده است. در این نقطه هسته سلول از دست رفته و در تماس مستقیم با سلول های کورتکس قرار می گیرد.
عضله راست کننده
عضله ای به نام عضله راست کننده مو به لایه فیبری اطراف غلاف خارجی چسبیده است. انقباض این عضله باعث ایستادگی مو می شود. این عمل موجب ترشح چربی از غده سباسه می گردد.
این ماهیچه که arrector pili یا عضله راست کننده نام دارد و به اختصار پیلی نامیده می شود، تحت اراده ما نیست. عضله راست کننده به بخش مرکزی فولیکول مو وصل است و با زاویه ای از اپیدرم، مو را نگه می دارد. مو در هنگام احساس سرما توسط این ماهیچه راست می شود
بالج
بالج یک برآمدگی در فولیکول مو نزدیک غدد سباسه است وسلول های بنیادی مولد رشد مو در آن قرار گرفته.
غلاف خارجی مو، پیکره مو و تار مو از سلول های بنیادی اپتلیال برجستگی پیاز مو منشأ می گیرد. سلول های بنیادی فوق، سلول های سازنده تار موی جدیدی را که قرار است پس از افتادن تار موی فعلی جایگزین شود را نیز می سازند.
به طور کلی ناحیه بالج دارای 20 غدد سلول بنیادی می باشد که روی ماتریس مو قرار می گیرند و تبدیل به کراتینوسیت و کلانوسیت میشوند
غدد سباسه
غدد سباسه غدد میکروسکوپی در پوست است که ماده روغنی / مومی شکل به نام سبوم ترشح میکند، بیشترین مقدار آن بر روی صورت و پوست سر است، هر چند در تمام جاهای پوست به جز کف دستها و پاها توزیع شده است.
غدد سباسه که هر کدام به یک فولیکول مو وصل هستند، سبوم را طی فرایندی که به آن ترشح هالوکرینی می گوییم تولید می کنند. سبوم داخل غدد سباسه تولید می شود و به مدت یک هفته در داخل سلول چربی باقی می ماند. بعد از یک هفته سلول چربی پر از سبوم شده، می ترکد و چربی از داخل آن خارج می شود. سپس سبوم به همراه لاشه سلولهای چربی از طریق مجاری غدد سباسه که به فولیکول موها وصل است وارد فولیکول مو می شود و از طریق مجرای فولیکول به سطح پوست میفرستد. سبوم روی سطح پوست و مو می نشیند و از آن محافظت میکند.
صورت، کف سر و گردن بیشترین مقدار غدد سباسه را دارند. بنابراین سبوم زیادی در این نواحی تولید می شود و به همین خاطر بیشتر جوش می زنند.
وظایف سبوم:
- آبرسانی و رطوبت رسانی
- دارای خاصیت آنتی اکسیدانی (ابرآنتی اکسیدان) و ویتامین E
- آنتی اکسیدان باعث از بین رفتن رادیکال های آزاد می شود
- سبوم حالت لوبریکنت به کف سر می دهد یعنی حالت لغزشی می دهد و باعث می شود راحت تر مو را شانه کنیم
علائم و عوارض سبوم کم:
- وجود کلی باکتری و رادیکال های آزاد
- التهاب کف سر
- اگزما
عوارض سبوم زیاد :
- پدیده مینیاتوریزشین /نازکی مو /عدم اکسیژن رسانی کم
- تغذیه زیاد قارچ مالاسازیا
«پیشنهاد میکنم مطلب اسکراب اسکالپ چیست را حتما مطالعه کنید تا اهمیت مبارزه با ترشح زیادی سبوم و پاکسازی پوست سر را بهتر درک کنید»
غدد تعریق
آپوکرین نوعی از غدد عرق می باشد که به صورت کویل در محل تقاطع درم و چربی های زیر پوست قرار گرفته است. ترشحات غدد آپوکرینی به داخل فولیکول مو می ریزد.
غدد آپوکرینی تنها در نواحی مشخصی از بدن انسان وجود دارند. زیر بغل ها و بخش های خارجی آلت تناسلی از جمله نواحی پوست هستند که حاوی غدد آپوکرینی می باشند.
غدد آکرینی مستقیما به سطح پوست راه دارند. عرق ترشح شده از این غدد بی بو هستند و برای تنظیم دمای بدن ترشح می شوند. 2.5 میلیکون غده آکرینی در تمام سطح پوست وجود دارد که بیشتر آن ها کف دست و پا، زیربغل و پیشانی قرار گرفته اند.
چرخه رشد مو
رشد و ریزش موی انسان بر خلاف برخی پستانداران فصلی یا دوره ای نیست. موی سر برخلاف ناخن به صورت پیوسته رشد نمی کند. بلکه هر تار مو به مدت چند سال رشد می کند، سپس رشد آن متوقف شده، می ریزد و جای خود را به موی دیگری می دهد. به این فرایند سیکل رشد مو یا چرخه مو می گویند. چرخه رشد مو شامل سه مرحله مجزا به نام های آناژن، کاتاژن و تلوژن می باشد. آناژن مرحله فعال رشد مو است، کاتاژن مرحله میانی و تلوژن فاز استراحت یا ریزش مو می باشد.
- مرحله آناژن (مرحله رشد):
آناژن مرحله فعال سیکل رشد مو است. در فاز آناژن، سلول ها در ریشه مو به سرعت در حال تقسیم هستند. موی جدید، موی قدیمی را به بالای فولیکول هدایت نموده و سرانجام موی قدیمی خارج می شود. در طول مدت فاز آناژن، مو هر ۲۸ روز، یک سانتی متر رشد می کند. آناژن به طور متوسط ۲ تا ۶ سال ( برای موی سالم ۵ تا ۶ سال ) به طول می انجامد.
موی برخی افراد از یک حدی بلندتر نمی شود. دلیلش آن است که آناژن کوتاهی دارند. افرادی که موهای بسیار بلند دارند از آناژن طولانی مدتی برخوردارند. موهای دست و پا آناژن بسیار کوتاهی حدود ۳۰ تا ۴۵ روز دارند به همین دلیل کوتاه تر از موهای سر هستند.
مو فقط در فاز آناژن رشد می کند. به عبارت دیگر، پس از گذر از این مرحله، مو دیگر رشد نمی کند. طول زمانی این مرحله در مقایسه با دو مرحله دیگر چنان بزرگ است که عمر مو را می توان به طول مدت مرحله آناژن نسبت داد - مرحله کاتاژن (میانی):
در این مرحله مو دیگر رشد نمی کند بلکه خود را برای افتادن و دادن جای خود به موی دیگر آماده می کند. فاز کاتاژن یک فاز موقتی است و حدود ۳ درصد موها در این فاز قرار دارند. کاتاژن ۲ تا ۳ هفته به طول می انجامد. در فاز کاتاژن رشد مو متوقف و غلاف خارجی ریشه مو چروکیده می شود. این همان چیزی است که به انتهای چماقی مو معروف است. - مرحله تلوژن (استراحت):
این مرحله که فازافتادن نیز نام دارد موی تازه روییده موی قبلی را به بیرون رانده و جایگزین موی قبلی می گردد.این مرحله ۲ تا ۳ ماه طول میکشد.
به فاز استراحت رشد مو تلوژن می گویند. معمولا 6 تا 8 درصد موها در فاز تلوژن به سر می برند. تلوژن برای موهای سر حدود ۱۰۰ روز به طول می انجامد. و برای موهای ابرو، مژه، دست و پا طولانی تر است. در طول این فاز، فولیکول مو در حال استراحت بوده و با بیرون رفتن مو از این فاز ماده سفیدرنگ سخت، محکم و خشکی در ریشه مو ظاهر می شود. حدود ۲۵ تا ۱۰۰ تار مو که در فاز تلوژن هستند، هر روزه به صورت نرمال و طبیعی ریزش میکنند. در پایان فاز تلوژن، فولیکول مو مجدداً وارد فاز آناژن شده، درمال پاپیلا و پایه فولیکول مجدداً به یکدیگر متصل شده و ساخت موی جدید آغاز می شود. اگر موی قدیمی هنوز نیفتاده باشد، توسط موی جدید به بیرون رانده شده و چرخه رشد مو مجدداً آغاز می گردد.
معمولاً 70 تا 85 درصد موهای سر یک انسان بالغ در فاز آناژن و 10 درصد موها در فاز تلوژن می باشد.
با افزایش سن، درصد موهای فاز تلوژن افزایش یافته، سرعت رشد موها کم شده و تارهای موی تازه روئیده نازکتر می شوند.
جمع بندی مطالب
شناخت آناتومی مو ممکن است در ابتدا ساده به نظر برسد، اما ساختار مو یکی از پیچیده‌ترین ساختارهای بدن است. مو از دو ساختار اصلی ریشه و ساقه تشکیل شده است. شناخت جنبه‌های آناتومیکی و فیزیولوژیکی مو می‌تواند به درمان انواع اختلالات مو و بیماری های اسکالپ کمک کند. هر شخصی که پاکسازی پوست کف سر را انجام می‌دهد باید حتما شناختی از ساختار مو و پوست سر داشته باشد.
اگر علاقه‌مند به این مباحث هستید، در دوره آموزش اسکراب اسکالپ تمامی مباحث آناتومی مو و پوست به طور کامل آموزش داده شده است.
